Tài liệu Truyền thông về sức khỏe tâm thần của học sinh phổ thông
Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Tài liệu Truyền thông về sức khỏe tâm thần của học sinh phổ thông", để tải tài liệu gốc về máy hãy click vào nút Download ở trên.
File đính kèm:
tai_lieu_truyen_thong_ve_suc_khoe_tam_than_cua_hoc_sinh_pho.pdf
Nội dung tài liệu: Tài liệu Truyền thông về sức khỏe tâm thần của học sinh phổ thông
- CHỦ BIÊN PGS. TS. Nguyễn Thanh Đề NHÓM BIÊN SOẠN TS. Nguyễn Nho Huy TS. Phạm Thị Thu Ba PGS. TS. Nguyễn Thanh Hương TS. Nguyễn Thái Quỳnh Chi ThS. Nguyễn Thị Thu Hằng NHÓM CHUYÊN GIA GÓP Ý PGS. TS. Nguyễn Hồng Thuận PGS. TS. Đặng Hoàng Minh PGS. TS. Nguyễn Thúy Quỳnh TS. Nguyễn Thị Hồng Diễm ThS. Đinh Thu Hà Bà Lê Anh Lan 2
- Lời mở đầu Sức khỏe tâm thần của học sinh đang là vấn đề được quan tâm trong những năm gần đây. Các vấn đề sức khỏe tâm thần như lo âu, trầm cảm không chỉ ảnh hưởng đến sức khỏe thể chất của học sinh mà còn có tác động tiêu cực đến kết quả học tập và cuộc sống của bản thân các em và gia đình. Giúp học sinh có sức khỏe tâm thần khỏe mạnh để các em có thể học tập hiệu quả là một trong những trách nhiệm của cha mẹ học sinh, giáo viên và nhà trường. Được sự hỗ trợ của UNICEF Việt Nam, Bộ Giáo dục và Đào tạo biên soạn cuốn Tài liệu truyền thông về sức khỏe tâm thần của học sinh phổ thông nhằm cung cấp kiến thức cơ bản cho nhân viên y tế trường học, giáo viên, cán bộ quản lý giáo dục, và cha mẹ học sinh về sự phát triển thể chất, tâm lý của học sinh, về một số vấn đề sức khỏe tâm thần phổ biến của các em, và một số biện pháp để nâng cao sức khoẻ tâm thần cho các em. Trân trọng cảm ơn UNICEF Việt Nam đã hỗ trợ Bộ Giáo dục và Đào tạo xây dựng cuốn tài liệu này. Trân trọng cảm ơn nhóm chuyên gia của trường Đại học Y tế công cộng và các chuyên gia trong và ngoài Bộ Giáo dục và Đào tạo đã tham gia biên soạn và góp ý hoàn thiện tài liệu. Cuốn tài liệu được biên soạn không tránh được những thiếu sót. Nhóm biên soạn mong nhận được các góp ý của các chuyên gia, các thầy/cô giáo để tài liệu hoàn thiện hơn trong những lần tái bản. Xin chân thành cảm ơn! NHÓM BIÊN SOẠN 3
- Mục lục Danh mục từ viết tắt ������������������������������������������������������������������������������������6 Lời nói đầu ����������������������������������������������������������������������������������������������������7 Giới thiệu ������������������������������������������������������������������������������������������������������9 CHƯƠNG 1. SỰ PHÁT TRIỂN CỦA TRẺ EM VÀ HỌC SINH ����������10 1. Sự phát triển về cảm xúc và nhận thức xã hội ��������������������������������11 1.1. Lứa tuổi mầm non (1-5 tuổi) ������������������������������������������������������������11 1.2. Lứa tuổi tiểu học (6-11 tuổi) �������������������������������������������������������������13 1.3. Lứa tuổi trung học (12-18 tuổi) ��������������������������������������������������������16 2. Sự phát triển về đạo đức �������������������������������������������������������������������17 3. Sự phát triển của não bộ và quá trình học tập �������������������������������19 CHƯƠNG 2. NÂNG CAO SỨC KHỎE TÂM THẦN CHO HỌC SINH 21 1. Sức khỏe tâm thần tích cực và các yếu tố liên quan �����������������������21 2. Nâng cao sức khỏe tâm thần cho học sinh ���������������������������������������22 2.1. Mục tiêu chính của các chương trình nâng cao SKTT tại trường học �������������������������������������������������������������������������������������������22 2.2. Các giải pháp nâng cao sức khỏe tâm thần trong trường học �����������23 2.3. Trách nhiệm của trường học trong việc nâng cao sức khỏe tâm thần cho học sinh ���������������������������������������������������������������������������������������������24 2.4. Trách nhiệm của giáo viên ����������������������������������������������������������������25 2.5. Trách nhiệm của nhân viên y tế trường học �������������������������������������27 2.6. Trách nhiệm của cha mẹ học sinh �����������������������������������������������������27 3. Các chiến lược quản lý hành vi trong trường học ��������������������������28 3.1. Giáo dục phòng ngừa khó khăn tâm lý và hành vi nguy cơ �������������28 3.2. Tư vấn �����������������������������������������������������������������������������������������������31 3.3. Giáo dục kỹ năng sống ���������������������������������������������������������������������32 4
- 3.4. Giới thiệu học sinh đến chuyên gia để khám và điều trị ������������������33 3.5. Một số hành vi, triệu chứng chỉ báo/ cần lưu ý ��������������������������������33 3.6. Phòng ngừa tự tử ������������������������������������������������������������������������������34 4. Dinh dưỡng và rèn luyện thể lực ������������������������������������������������������34 4.1. Dinh dưỡng ���������������������������������������������������������������������������������������34 4.2. Kiểm soát rối loạn ăn uống ���������������������������������������������������������������35 4.3. Rèn luyện thể lực ������������������������������������������������������������������������������35 5. Một số vấn đề liên quan ��������������������������������������������������������������������36 5.1. Một số vấn đề về thị lực, thính lực và khả năng nói �������������������������36 5.2. Các thiết bị điện tử và sức khỏe tâm thần �����������������������������������������36 CHƯƠNG 3. MỘT SỐ VẤN ĐỀ VỀ SỨC KHỎE TÂM THẦN CỦA HỌC SINH. ���������������������������������������������������������������������������������������38 1. Căng thẳng và rối loạn lo âu �������������������������������������������������������������38 2. Rối loạn căng thẳng sau sang chấn ��������������������������������������������������41 3. Trầm cảm ��������������������������������������������������������������������������������������������44 4. Tăng động, giảm chú ý ����������������������������������������������������������������������49 5. Tự kỷ/Rối loạn phổ tự kỷ ������������������������������������������������������������������52 6. Loạn thần �������������������������������������������������������������������������������������������54 7. Các vấn đề về hành vi chống đối ������������������������������������������������������57 8. Các vấn đề về sử dụng chất gây nghiện �������������������������������������������61 Phụ lục 1. Các yếu tố nguy cơ và bảo vệ sức khỏe tâm thần �������������64 Phụ lục 2. Một số địa chỉ phòng khám tâm lý, khám và điều trị ������67 TÀI LIỆU THAM KHẢO ���������������������������������������������������������������������70 5
- DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT RLTT Rối loạn tâm thần RLCTSSC Rối loạn căng thẳng sau sang chấn RLPTK Rối loạn phổ tự kỷ SKTT Sức khỏe tâm thần WHO Tổ chức Y tế thế giới 6
- GIỚI THIỆU Sức khoẻ được Tổ chức Y tế thế giới (1984) định nghĩa là “trạng thái hoàn toàn khỏe mạnh về thể chất, tâm thần, và xã hội mà không chỉ đơn thuần là không có bệnh tật hay ốm đau”. Như vậy, khái niệm sức khỏe đã được hiểu một cách rộng hơn, sức khỏe không chỉ là các vấn đề về thể chất mà còn có các vấn đề về tâm thần, và bên cạnh đó là sự khỏe mạnh của toàn xã hội. Đối với sức khoẻ tâm thần (SKTT), năm 2022, Tổ chức Y tế thế giới khu vực Tây Thái Bình Dương đã định nghĩa: “Sức khỏe tâm thần không chỉ là trạng thái không có rối loạn tâm thần, mà còn bao gồm khả năng suy nghĩ, học hỏi và hiểu được cảm xúc của một người và phản ứng của người khác. SKTT là một trạng thái cân bằng, cả bên trong cơ thể và với môi trường. Các yếu tố thể chất, tâm lý, xã hội, văn hóa, tinh thần và các yếu tố liên quan khác đều tham gia vào việc tạo ra sự cân bằng này. Có mối liên hệ không thể tách rời giữa SKTT và sức khỏe thể chất” Các vấn đề sức khỏe tâm thần (SKTT) đang ngày càng trở nên phổ biến hơn trên toàn thế giới. Trong hơn một thập kỷ qua, các vấn đề SKTT đã tăng thêm 13%. Khoảng 20% trẻ em và thanh thiếu niên trên toàn thế giới có các vấn đề SKTT và tự tử là nguyên nhân gây tử vong đứng thứ hai trong nhóm dân số 15-29 tuổi. Trong những năm gần đây, ở Việt Nam, các vấn đề liên quan đến SKTT cũng gia tăng nhanh chóng, trong đó có nhóm tuổi học sinh. Mặc dù vậy, các vấn đề SKTT của nhóm tuổi này chưa được chú trọng nhiều. Là một trong năm thành tố tác động đến SKTT của học sinh (cá nhân, gia đình, trường học, cộng đồng và xã hội), trường học đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy sự phát triển tâm trí, cảm xúc xã hội và đạo đức của học sinh. Bên cạnh đó, trường học cũng góp phần nâng cao SKTT tích cực cũng như hỗ trợ và dự phòng các vấn đề SKTT của các em học sinh. Giáo viên có vai trò đặc biệt quan trọng trong quá trình giáo dục và hỗ trợ học sinh tại trường học. Hiểu về SKTT trong trường học sẽ giúp giáo viên quản lý các hành vi trong lớp học tốt hơn, nâng cao kết quả giáo dục và thúc đẩy SKTT tích cực của học sinh. 7
- Vì sao trường học cần quan tâm đến sức khỏe tâm thần của học sinh? Trường học có chức năng và cơ hội để nâng cao SKTT của học sinh bởi các lý do sau: Nâng cao thành tích học tập của học sinh. Các nghiên cứu cho thấy rằng SKTT của học sinh có liên quan tới thành tích học tập và các nỗ lực của học sinh (gắn kết với trường học, động cơ học tập ). Hơn nữa, chương trình học tập tại trường học chú trọng vào sự phát triển tâm trí và cảm xúc xã hội giúp học sinh cải thiện thái độ và thành tích học tập. Phát triển các kỹ năng xã hội. Các mối quan hệ bạn bè tích cực, các kỹ năng sống học được tại trường học giúp học sinh nâng cao động cơ và thành tích học tập. Dễ tiếp cận học sinh. Trường học gắn với thời kỳ phát triển quan trọng nhất của con người. Do vậy, trường học là nơi lý tưởng để triển khai các biện pháp can thiệp nâng cao SKTT cho học sinh. Tăng cường các yếu tố bảo vệ học sinh tại trường học giúp làm giảm các nguy cơ và hậu quả đối với các trẻ em dễ bị tổn thương. Trường học là môi trường thân thiện và ít kỳ thị hơn đối với học sinh cần được hỗ trợ so với bệnh viện và các cơ sở y tế. Các hành vi sức khỏe tích cực (ăn uống lành mạnh, hoạt động thể chất ) học được từ nhà trường giúp cải thiện chất lượng cuộc sống của học sinh sau này. Các mối quan hệ thầy trò và bạn bè được hình thành từ trường học là yếu tố bảo vệ và hỗ trợ đối với học sinh. Tăng cường sự gắn kết với cộng đồng, sự tự tin, động cơ và trách nhiệm với cộng đồng thông qua các trải nghiệm của học sinh về thể hiện bản thân, tham gia tích cực vào các hoạt động xã hội tại trường học và cộng đồng. ĐỐI TƯỢNG SỬ DỤNG TÀI LIỆU Tài liệu truyền thông được biên soạn dành cho cán bộ y tế trường học, giáo viên, cán bộ quản lý giáo dục, cha mẹ học sinh phổ thông. 8
- MỤC TIÊU CỦA TÀI LIỆU Giúp cán bộ y tế trường học, giáo viên, cán bộ quản lý giáo dục, cha mẹ học sinh: 1. Hiểu về tầm quan trọng của sức khỏe tâm thần trong trường học; 2. Biết được các giai đoạn phát triển của trẻ em; 3. Biết các biện pháp nâng cao sức khỏe tâm thần tích cực cho học sinh trong trường học; 4. Nhận diện được các dấu hiệu bất thường về sức khỏe tâm thần của học sinh; 5. Áp dụng được một số biện pháp hỗ trợ học sinh có biểu hiện bất thường về sức khỏe tâm thần. 6. Giảm kỳ thị và phân biêt đối xử liên quan đến SKTT trong trường học. CẤU TRÚC CỦA TÀI LIỆU Cuốn tài liệu truyền thông bao gồm ba chương: – Chương 1 là các nội dung cơ bản về sự phát triển của trẻ em (từ mầm non đến trung học phổ thông). – Chương 2 tập trung vào các nội dung về nâng cao SKTT cho học sinh, vai trò trách nhiệm của giáo viên, cán bộ y tế trường học cũng như cha mẹ học sinh. – Chương 3 trình bày một số vấn đề SKTT phổ biến của lứa tuổi học sinh để cán bộ y tế trường học, giáo viên và cha mẹ học sinh có thể kịp thời nhận biết và phối hợp hỗ trợ học sinh. HƯỚNG DẪN SỬ DỤNG TÀI LIỆU Cuốn tài liệu này được sử dụng dưới hình thức tự đọc để nâng cao kiến thức và kỹ năng về SKTT cho cán bộ y tế trường học, giáo viên, cán bộ quản lý giáo dục và cha mẹ học sinh. – Ở cấp độ các nhà trường, trường học có thể áp dụng triển khai một số giải pháp nâng cao SKTT tích cực cho học sinh đồng thời sử dụng để truyền thông cho cán bộ y tế trường học, giáo viên và cha mẹ học sinh. – Ở cấp độ cá nhân, cán bộ y tế trường học, giáo viên, cán bộ quản lý giáo dục và cha mẹ học sinh có thể tự đọc nâng cao kiến thức và kỹ năng, áp dụng vào thực tế của lớp học và học sinh. 9
- ơn g hư C SỰ PHÁT TRIỂN 1 CỦA TRẺ EM VÀ HỌC SINH Trong quá trình trưởng thành, trẻ em phát triển không ngừng về vận động, nhận thức, ngôn ngữ, cảm xúc và nhận thức xã hội. Quá trình phát triển ở trẻ em được đặc trưng bởi sự thích ứng của cá nhân với môi trường sống và học tập. Tuy nhiên, sự phát triển này không luôn đồng đều. Ví dụ, ở một thời điểm nào đó, khả năng ngôn ngữ của trẻ em có thể phát triển nhanh hơn khả năng vận động. Do vậy, hiểu về đặc điểm phát triển của trẻ em là rất quan trọng để giúp trẻ em phát triển và thành công trong cuộc sống và học tập. Chức năng của các nhóm cơ lớn giúp Vận động thô vận động như: đi, đứng Vận động Chức năng của các nhóm cơ nhỏ giúp Vận động tinh cầm, nắm đồ vật Chức năng nhớ, suy luận và giải Nhận thức quyết vấn đề Tiếp nhận Khả năng lắng nghe và hiểu lời nói Ngôn ngữ ngôn ngữ của người khác Diễn đạt Khả năng giao tiếp với người khác Khả năng thiết lập các mối quan hệ Xã hội và tương tác với người khác Cảm xúc Tính cách, ví dụ như khả năng ứng phó với các khó khăn Hình 1. Sơ đồ phát triển của trẻ em 10
- Sự phát triển của trẻ em được chia theo các giai đoạn. Tuy nhiên, sự phát triển này không hoàn toàn vững chắc, trẻ em có thể bị thụt lùi, mất đi một số kỹ năng trong quá trình phát triển, đặc biệt khi có các vấn đề SKTT. Tài liệu này chú trọng vào lứa tuổi học đường; tuy nhiên, quá trình phát triển ở độ tuổi mầm non rất quan trọng, là tiền đề cho sự phát triển của học sinh ở những giai đoạn sau, vì vậy, nội dung về sự phát triển của trẻ em và học sinh sẽ bắt đầu từ lứa tuổi mầm non. Phần dưới đây sẽ đề cập đến sự phát triển cảm xúc và nhận thức xã hội ở trẻ em tuổi mầm non, tiểu học, trung học cơ sở và trung học phổ thông. 1 SỰ PHÁT TRIỂN VỀ CẢM XÚC VÀ NHẬN THỨC XÃ HỘI 1.1. Lứa tuổi mầm non (1-5 tuổi) Bảng 1. Một số đặc điểm phát triển của trẻ mầm non Khả năng cảm xúc Chiến lược để tăng cường Tuổi và nhận thức xã hội phát triển khỏe mạnh – Sợ người lạ. – Chơi trò chơi (như: “ú òa”). – Có thể khóc khi người chăm sóc – Đọc và hát với trẻ. rời đi. – Khuyến khích trẻ em chơi với – Có lựa chọn về đồ vật và người. trẻ em. – Đưa sách khi muốn được nghe – Chơi các trò chơi cần sự đổi vai. đọc truyện. 1 – Tạo âm thanh hoặc hành động lặp – Khuyến khích trẻ em tự thực lại để gây chú ý. hiện như cất sách, cởi giày. – Đưa tay hoặc chân khi mặc quần áo. – Chơi các trò chơi đơn giản như “ú òa”. – Bắt chước người khác (người lớn – Tạo các thói quen có tính lặp và trẻ em khác). lại và đoán được để trẻ có thể 2 – Thấy hào hứng khi có trẻ em khác. học được. 11
- Khả năng cảm xúc Chiến lược để tăng cường Tuổi và nhận thức xã hội phát triển khỏe mạnh – Tăng tính độc lập. – Cảnh báo trẻ trước khi kết thúc – Chơi đùa với trẻ em khác. một hoạt động. – La hét là cách đặc trưng mà trẻ em – Khuyến khích trẻ phát triển tính biểu hiện khi có sự khó chịu. độc lập bằng cách để trẻ thực hiện theo cách của riêng mình. – Đáp ứng lại các hành vi có chủ định nhiều hơn các hành vi không chủ định; luôn giải thích cho trẻ biết nên làm gì. – Đưa các lựa chọn (ví dụ như muốn đồ vật màu xanh hay đỏ). – Giúp trẻ học về cảm xúc bằng cách nêu tên cảm xúc. – Quan tâm đến các trải nghiệm mới. – Khuyến khích các trò chơi tập – Hợp tác với trẻ em khác. thể, chuẩn bị với các hành vi thách thức và không đồng ý. – Tăng sáng tạo trong các trò chơi – Mong đợi trẻ có trách nhiệm tưởng tượng. đơn giản và tuân thủ các quy – Tăng tính độc lập. định cơ bản. – Thường không phân biệt được – Thiết lập các giới hạn đối với 3-5 giữa tưởng tượng và thực tế. trẻ. – Dễ dàng đồng ý với các quy định. – Giúp trẻ có trách nhiệm và khám phá hậu quả của hành vi. – Đôi khi đưa ra đòi hỏi, đôi khi sẵn sàng hợp tác. – Tạo cơ hội để biểu hiện cảm xúc. – Muốn được giống bạn của mình. – Tạo cơ hội để nói về bản thân và gia đình. 12